فیتینگ در لوله کشی چیست؟

فیتینگ (Fitting) یا اتصالات لوله، قطعات کوچک اما فوق العاده حیاتی در هر سیستم لوله کشی هستند که برای اتصال لوله ها به یکدیگر، تغییر مسیر جریان، ایجاد انشعاب، تغییر قطر لوله و یا مسدود کردن یک خط لوله به کار می روند. بدون فیتینگ ها، یک سیستم لوله کشی چیزی جز تعدادی لوله مستقیم و بی استفاده نخواهد بود. این قطعات در جنس ها و شکل های بسیار متنوعی تولید می شوند که رایج ترین آن ها عبارتند از:

1. زانویی (Elbow): برای تغییر مسیر لوله با زاویه های مختلف.
2. سه راهی (Tee): برای گرفتن یک انشعاب ۹۰ درجه از خط اصلی.
3. تبدیل یا کاهنده (Reducer): برای اتصال دو لوله با قطرهای متفاوت.
4. کوپلینگ و بوشن (Coupling & Bushing): برای اتصال دو لوله یا دو فیتینگ به یکدیگر.
5. درپوش و کپ (Plug & Cap): برای مسدود کردن انتهای یک خط لوله.
6. مهره و ماسوره (Union): برای ایجاد یک اتصال قابل باز و بسته شدن.
7. فلنج (Flange): برای اتصال لوله ها به تجهیزات یا شیرآلات در سیستم های صنعتی.

من در ادامه تمام این موارد را با جزئیات کامل، از کاربرد و جنس گرفته تا انواع مختلف هر کدام، به همراه تصویر برای شما توضیح می دهم. شما یاد می گیرید که هر فیتینگ دقیقا برای چه کاری ساخته شده است. 👇

فیتینگ به زبان ساده چیست و چرا وجود آن حیاتی است؟

تصور کنید می خواهید یک مسیر لوله کشی از آشپزخانه به حمام بکشید. شما با لوله های مستقیم شروع می کنید، اما به یک گوشه دیوار می رسید. چطور باید بپیچید؟ یا می خواهید از همان لوله یک انشعاب برای ماشین لباسشویی بگیرید. راه حل چیست؟ اینجا دقیقا جایی است که دنیای شگفت انگیز فیتینگ ها به کمک شما می آید.

فیتینگ ها در واقع مفصل های سیستم لوله کشی هستند. آن ها به شما اجازه می دهند که لوله ها را به هم وصل کنید، مسیرشان را به هر جهتی که می خواهید تغییر دهید، از یک لوله چند خروجی بگیرید، قطر لوله را کم یا زیاد کنید و یا انتهای یک مسیر را ببندید. بدون این قطعات کوچک و به ظاهر ساده، اجرای هر نوع سیستم لوله کشی، از لوله کشی ساده یک آپارتمان گرفته تا پایپینگ پیچیده یک پالایشگاه، غیر ممکن بود.

از چه موادی برای ساخت فیتینگ ها استفاده می شود؟

جنس فیتینگ باید متناسب با جنس لوله و نوع سیالی که در آن جریان دارد (آب، گاز، مواد شیمیایی) انتخاب شود. انتخاب جنس نامناسب می تواند منجر به خوردگی، نشتی و تخریب کل سیستم شود. به طور کلی، مواد اولیه ساخت فیتینگ ها به دو دسته اصلی فلزی و پلیمری تقسیم می شوند.

• اتصالات فلزی: این دسته شامل طیف وسیعی از فلزات است که هر کدام ویژگی های خاص خود را دارند.
  • برنجی (Brass): به دلیل مقاومت خوب در برابر خوردگی و قیمت مناسب، یکی از پرکاربردترین مواد برای اتصالات آب آشامیدنی است.
  • فولاد گالوانیزه (Galvanized Steel): فولادی که با یک لایه روی پوشانده شده تا در برابر زنگ زدگی مقاوم باشد. بیشتر در لوله کشی های آب قدیمی و سیستم های آتش نشانی استفاده میشود.
  • فولاد ضد زنگ یا استنلس استیل (Stainless Steel): مقاومت بسیار بالایی در برابر خوردگی و مواد شیمیایی دارد و در صنایع غذایی، دارویی و محیط های خورنده کاربرد دارد.
  • چدنی (Cast Iron): بیشتر برای لوله کشی فاضلاب در گذشته استفاده می شد.
• اتصالات پلیمری (پلاستیکی): این اتصالات به دلیل وزن کم، نصب آسان و مقاومت کامل در برابر خوردگی، در لوله کشی های مدرن بسیار محبوب هستند.
  • پلی پروپیلن (PP): همان اتصالات سفید یا سبز رنگ که با حرارت به لوله ها جوش داده می شوند.
  • پی وی سی (PVC/UPVC): بیشتر برای لوله کشی فاضلاب و آب سرد استفاده می شوند و به صورت چسبی متصل می گردند.
  • پلی اتیلن (PE): لوله ها و اتصالات مشکی رنگ که بیشتر برای آبیاری و گازرسانی استفاده می شوند.

کالبدشکافی انواع فیتینگ ها: آشنایی با سربازان خط مقدم لوله کشی

حالا بیایید به سراغ معرفی تک تک این قطعات برویم و ببینیم هر کدام دقیقا چه شکلی هستند و چه وظیفه ای بر عهده دارند. من سعی می کنم کاربرد هر کدام را با یک مثال ساده برای شما توضیح بدهم.

۱. زانویی (Elbow): استاد تغییر مسیر

زانویی بدون شک پرکاربردترین فیتینگ در هر سیستم لوله کشی است. هر زمان که نیاز داشته باشید مسیر یک لوله را تغییر دهید، به یک زانویی احتیاج دارید. این قطعات معمولا در دو زاویه استاندارد تولید می شوند:

• زانویی ۹۰ درجه: برای ایجاد یک پیچ تند و قائم، مانند گوشه های دیوار.
• زانویی ۴۵ درجه: برای ایجاد یک تغییر مسیر ملایم تر.

زانویی ها در انواع مختلفی مانند رزوه ای (پیچی)، جوشی، و فشاری (برای لوله های پلیمری) موجود هستند تا با انواع لوله ها سازگار باشند.

۲. سه راهی (Tee): متخصص انشعاب گیری

تصور کنید یک خط لوله اصلی دارید و می خواهید یک انشعاب فرعی با زاویه ۹۰ درجه از آن بگیرید (مثلا برای یک شیر آب یا یک رادیاتور). اینجا دقیقا جایی است که سه راهی وارد عمل می شود. این قطعه T شکل، دارای یک ورودی و دو خروجی (یا دو ورودی و یک خروجی) است و به شما اجازه می دهد جریان را به دو مسیر تقسیم کنید.

سه راهی ها در دو نوع اصلی تولید می شوند:

• سه راهی مساوی (Equal Tee): هر سه سر این سه راهی دارای قطر یکسان هستند.
• سه راهی تبدیلی (Reducing Tee): قطر سر انشعاب (شاخه فرعی) کوچکتر از دو سر اصلی است. این مدل برای گرفتن انشعاب با سایز لوله کوچکتر استفاده می شود.

۳. چهار راهی (Cross): اتصال چهار مسیر

چهار راهی همانطور که از نامش پیداست، دارای چهار دهانه است و برای اتصال چهار لوله به یکدیگر در یک نقطه استفاده می شود. این قطعه شبیه یک علامت بعلاوه (+) است و تمام انشعابات آن نسبت به هم زاویه ۹۰ درجه دارند. چهار راهی ها نسبت به سه راهی ها کاربرد بسیار کمتری دارند و به دلیل ایجاد تنش بیشتر در مرکز اتصال، معمولا در سیستم های با فشار پایین استفاده می شوند.

۴. تبدیل یا کاهنده (Reducer): پل ارتباطی بین دو سایز

گاهی اوقات در یک سیستم لوله کشی، نیاز است که قطر لوله را کم یا زیاد کنیم. برای مثال، ممکن است یک لوله با قطر بالا به یک پمپ یا شیر با ورودی کوچکتر برسد. در این مواقع از فیتینگ تبدیل یا کاهنده استفاده می کنیم. این قطعه دو لوله با قطرهای متفاوت را به یکدیگر متصل می کند.

تبدیل ها دو نوع اصلی دارند:

• تبدیل هم مرکز یا متقارن (Concentric Reducer): این تبدیل شبیه یک مخروط کامل است و محور مرکزی هر دو سر آن در یک راستا قرار دارد. این مدل بیشتر برای لوله کشی های عمودی استفاده می شود.
• تبدیل غیر هم مرکز یا غیرمتقارن (Eccentric Reducer): در این مدل، یک سمت تبدیل صاف و سمت دیگر آن شیب دار است. این طراحی هوشمندانه برای لوله کشی های افقی به کار می رود و از جمع شدن هوا (در بالای لوله) یا رسوبات (در پایین لوله) جلوگیری می کند.

۵. کوپلینگ (Coupling): اتصال دو لوله هم سایز

ساده ترین وظیفه در لوله کشی، اتصال دو لوله مستقیم و هم سایز به یکدیگر است. این کار توسط قطعه ای به نام کوپلینگ انجام می شود. کوپلینگ در واقع یک استوانه کوتاه است که دو لوله را از دو طرف به هم وصل می کند. همچنین از کوپلینگ ها برای تعمیر لوله های شکسته یا سوراخ شده نیز استفاده می شود.

۶. مهره و ماسوره (Union): اتصالی که باز می شود

مهره و ماسوره عملکردی شبیه به کوپلینگ دارد، یعنی دو لوله را به هم وصل می کند. اما یک تفاوت حیاتی دارد: مهره و ماسوره یک اتصال قابل باز و بسته شدن است. این قطعه از سه بخش تشکیل شده: دو سر که به لوله ها متصل می شوند و یک مهره مرکزی که این دو سر را به هم قفل می کند. با باز کردن این مهره، می توان دو لوله را بدون نیاز به بریدن، از هم جدا کرد.

چرا این ویژگی مهم است؟ از مهره و ماسوره در نقاطی استفاده می شود که ممکن است در آینده نیاز به باز کردن و تعمیر یا تعویض تجهیزات باشد، مانند دو طرف یک پمپ، یک فیلتر یا یک شیر. این قطعه کار تعمیر و نگهداری را فوق العاده آسان می کند.

۷. درپوش (Cap) و توپی (Plug): مسدود کننده های مسیر

برای بستن انتهای یک خط لوله یا یک خروجی اضافه روی فیتینگ ها، از درپوش یا توپی استفاده می شود. اگرچه کار هر دو یکی است، اما یک تفاوت فنی کوچک دارند:

• کپ یا درپوش (Cap): مانند یک کلاه روی انتهای لوله قرار می گیرد. در اتصالات رزوه ای، کپ دارای دنده های داخلی (مادگی) است.
• پلاگ یا توپی (Plug): داخل یک خروجی مادگی روی فیتینگ پیچ می شود. در اتصالات رزوه ای، پلاگ دارای دنده های خارجی (نری) است.

۸. بوشن و روپیچ توپیچ (Bushing): تبدیلی در دل یک اتصال

بوشن یا روپیچ توپیچ، قطعه ای شبیه به تبدیل است اما بسیار فشرده تر. این فیتینگ به شما اجازه می دهد که قطر یک خروجی روی یک اتصال دیگر (مانند سه راهی) را کاهش دهید. برای مثال، اگر یک سه راهی با خروجی ۱ اینچ دارید و می خواهید یک لوله ۱/۲ اینچ به آن وصل کنید، می توانید از یک بوشن ۱ به ۱/۲ اینچ استفاده کنید. بوشن ها معمولا دارای رزوه خارجی در یک سمت و رزوه داخلی در سمت دیگر هستند.

۹. مغزی (Nipple): اتصال دهنده دو مادگی

مغزی یک قطعه لوله کوتاه است که هر دو سر آن دارای رزوه خارجی (نری) است. وظیفه اصلی آن، اتصال دو فیتینگ مادگی (مانند دو زانویی یا دو شیر) به یکدیگر است. مغزی ها در طول های مختلف و گاهی با قطرهای متفاوت در دو سر (مغزی تبدیلی) تولید می شوند.

۱۰. فلنج (Flange): اتصال قدرتمند صنعتی

فلنج ها صفحاتی دیسکی شکل هستند که برای ایجاد اتصالات بسیار محکم و قابل باز و بسته شدن در سیستم های لوله کشی صنعتی با فشار و دمای بالا استفاده می شوند. یک اتصال فلنجی از سه بخش تشکیل شده است: دو فلنج که به انتهای لوله ها جوش داده یا پیچ می شوند، یک واشر آب بندی (Gasket) که بین دو فلنج قرار می گیرد، و تعدادی پیچ و مهره که این دو فلنج را با قدرت به هم می فشارند. این نوع اتصال برای وصل کردن لوله ها به شیرآلات بزرگ، پمپ ها و تجهیزات صنعتی کاربرد فراوانی دارد.

۱۱. اولت (Olet): انشعاب گیری به روش جوشکاری

اولت ها نوع خاصی از اتصالات هستند که برای گرفتن انشعاب از لوله های بزرگ (معمولا با روش جوشکاری) استفاده می شوند. این کار زمانی انجام می شود که استفاده از سه راهی های استاندارد ممکن یا به صرفه نباشد. اولت روی لوله اصلی جوش داده می شود و یک خروجی برای اتصال لوله انشعابی فراهم می کند. این اتصالات در انواع مختلفی مانند ولدولت (Weldolet)، ساکولت (Sockolet) و تردولت (Threadolet) بر اساس نوع اتصال لوله انشعابی، تولید می شوند.

روش های اتصال فیتینگ ها: چگونه این قطعات به هم وصل می شوند؟

نحوه اتصال فیتینگ به لوله به اندازه خود فیتینگ اهمیت دارد و باید متناسب با جنس لوله و فشار سیستم انتخاب شود.

• اتصال رزوه ای (Threaded): رایج ترین روش در لوله کشی های خانگی و فشار پایین. در این روش از دنده های نر و ماده برای پیچاندن قطعات به یکدیگر استفاده می شود. برای آب بندی کامل، حتما باید از نوار تفلون یا خمیر و کنف استفاده کرد.
• اتصال جوشی (Welded): قوی ترین و دائمی ترین نوع اتصال که در آن، فیتینگ مستقیما به لوله جوش داده می شود. این روش در سیستم های صنعتی با فشار و دمای بالا کاربرد دارد.
• اتصال ساکتی (Socket Weld): نوعی اتصال جوشی که در آن، انتهای لوله داخل یک حفره (ساکت) در فیتینگ قرار گرفته و سپس از بیرون جوشکاری می شود.
• اتصال چسبی (Solvent Cement): مخصوص لوله های پلیمری مانند PVC و CPVC. در این روش، یک حلال شیمیایی سطح لوله و فیتینگ را ذوب کرده و آن ها را به صورت مولکولی به هم جوش می دهد.
• اتصال فشاری (Compression/Press): روشی مدرن برای لوله های پلیمری (مانند لوله های پنج لایه) و مسی. در این روش، با استفاده از ابزار مخصوص، یک حلقه فلزی روی اتصال پرس شده و یک آب بندی محکم و سریع ایجاد می کند.

نتیجه گیری: فیتینگ ها، قهرمانان گمنام دنیای تاسیسات

همانطور که دیدیم، دنیای فیتینگ ها بسیار گسترده تر و پیچیده تر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر می رسد. هر قطعه، هرچند کوچک، برای یک هدف مهندسی شده و مشخص طراحی شده است و انتخاب و نصب صحیح آن، تفاوت بین یک سیستم لوله کشی ایمن و کارآمد با یک سیستم پر از نشتی و دردسر را رقم می زند.

از یک زانویی ساده در لوله کشی آب خانه شما گرفته تا یک فلنج فشار قوی در یک پالایشگاه، همه این اتصالات نقش حیاتی در هدایت و کنترل سیالات دارند. شناخت این قهرمانان گمنام به شما کمک می کند تا درک بهتری از پیچیدگی و اهمیت علم تاسیسات پیدا کنید و در زمان نیاز، انتخاب های آگاهانه تری داشته باشید. احیانا شما تجربه ای در کار با این اتصالات داشته اید؟ خوشحال می شویم در بخش نظرات برای ما بنویسید.